Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA
KONAČNO OSLOBOĐENJE HERCEGOVINE I DUBROVAČKOG PODRUČJA
Ispad neprijatelja i njegova likvidacija (drugi dio)
Izbjegavajući rizik, komanda njemačke 369. divizije nije dozvolila da se napuste utvrđeni položaji »zelene linije«, na njima su ostavljeni po jedan bataljon 370. i 369. grenadirskog puka, te tri (1, 2. i 3) bataljona domobranskog 2. brdskog zdruga, sa većim dijelom artiljerije, kako bi, u svakom slučaju, mogli efikasno prihvatiti jedinice koje su učestvovale u ispadu.
Zbog izostalog gonjenja, komandi njemačke 369. divizije, angažo-vanjem novih snaga, uspjelo je da noću 3/4. februara zaustaviti bježanje glavnine ustaškog 9. stajaćeg djelatnog zdruga i, u toku 4. februara, organizuje odbranu na liniji: Hine gomile (k. 309) — Slipčići — Dobro Selo — Stražnica (k. 449) — Ružici — Ljuti Dolac — Sveta Ana, sa naslonom na Neretvu i Mostarsko blato. Kako je već do 3. februara bila uočena koncentracija glavnine 8. udarnog korpusa, ustaškom zdrugu je naređeno da ovu liniju drži »pod svaku cijenu do 8. februara 1945. godine«, to jest do povratka 370. grenadirskog puka iz rejona Konjic (podvukli autori). Smjestivši komandu u s. Selište, Zdrug je navedene položaje posjeo sa četiri, pa sa pet bataljona, dok je u rezervi u s. Krivodolu zadržao svoj 1. bataljon sa nekoliko (svojih i 9. divizije) prištapskih četa. Dakle, dovoljno gust i dubok raspored, čime je »zelena linija« na ovom pravcu bila dobila još dva dobro posjed-nuta položaja.63
Kako ni do 5. februara jedinice NOVJ nisu izbile pred položaje Zdruga, po podne tog dana upućena je po jedna četa u izviđanje prema Blatnici, Čitluku i Grandićima. Prve dvije su tek kod Primorskih Staja i iznad Blatnice stupile u borbu s dijelovima 12. brigade. Četa 5. bataljona iz Dobrog Sela nije međutim bila ni krenula kad je jedan bataljon 12. brigade podišao selu sa istim zadatkom. Smjelim naletom bataljona ubrzo je Kapuličin »zeleni kadar« natjeran u panično bjegstvo, preko Selišta za Mostar. Uzvicima »Bježite!« i »Eto partizana!«, »Zeleni kadar« je povukao čitav Zdrug, pri čemu su se bataljoni izmiješali, a upaničena masa sebi krčila put i oružjem. Tek na Vardi, na položajima koje je držao 1. bataljon 369. grenadirskog puka, uspjelo je oficirima Zdruga i štaba 9. gorske divizije da donekle ublaže paniku i zaustave bar dio jedinica. »Crna legija« (2. bataljon 1. zdruga) i »zeleni kadar« (5. bataljon 9. zdruga) samovoljno su produžili prema Sarajevu, odnosno Vran-planini, dok su Treći ustaški i Treći domobranski bataljon »poslani« u Mostar na odmor. Samo je 1. bataljon zadržan na položajima Zovnica — Varda — Rodoč, dok je 4. bataljon poslan da ponovo preuzme položaje na desnoj obali Bune. Ustaške čete koje su upućene u izviđanje nisu mogle stići bježeći Zdrug, pa su, tek ujutru, stigle u Mostar.64
Tako je protivnapad 29. divizije poslije 6 dana uspješno završen. Neprijatelj je odbačen na polazne položaje, a da iz glavnine 8. udarnog korpusa koja je dovedena za to nije upotrijebljen ni jedan jedini vojnik. Jedinice 9. i 29. divizije koje su u njemu učestvovale podnijele su za to velike žrtve. Preko 250 boraca i starješina izbačeno je iz stroja. Od toga je 51 poginuo, desetak se utopilo, 65 ranjeno, preko 80 promrzlo, 22 su zarobljena, dok je 35 registrovano kao nestali (od kojih bar 10 treba smatrati poginulim).65 Iz jedinica Divizije, pored ostalih, poginuli su: poručnik Jože Kalčarjev, iz s. Loke kod Nove Gorice (SR Slovenija) politički komesar čete u 4. bataljonu 13. brigade, Vlado Marić iz Prosjeke (Bobani) kod Trebinja, politički delegat voda u 1. bataljonu, te Mihailo Radulović iz Šćenice (Bobani) kod Trebinja, komandir voda i Jovo Kijac iz Domaševa (Ljubomir) kod Trebinja, desetar u 3. bataljonu 12. brigade.*
*) Kao i Anđelko Ilić iz Dabivovića kod Bileće, Blagoje Kojović iz Velje Gore (Dživar) kod Trebinja, Drago Radovanović iz Lukavca kod Nevesinja, Aleksa Glogovac iz Bratača kod Nevesinja, Milko Golijanin iz Krekavica kod Nevesinja, Vojin Govedarica iz Bratača kod Nevesinja, Gojko Grković iz Zalužja kod Nevesinja, i Ilija Žerajić iz Miljevca kod Nevesinja, svi iz 12. brigade; Vojin Bajramović iz Hrguda kod Stoca, Velija Boškailo iz Počitelja kod Čapljine, Ante Filipović iz Tuzle, Salih Hodžić iz Višića kod Čapljine, Savo Pejović, Alija Sarić iz Mostara i Miloš Vlačić iz Polica kod Trebinja svi iz 4. bataljona 13. brigade. Ovdje ranjeni borci 12. brigade Borisa Kisin iz Tuli (Zupci) kod Trebinja, borac 1. bataljona i Vlado Gudelj iz Rapti kod Trebinja borac 3. bataljona (oba iz 12. brigade) podlegli su ranama u Divizijskoj bolnici u Stocu odnosno Trebinju. Imena ostalih, uglavnom iz 12. brigade nismo mogli ustanoviti.66
Neprijateljevi gubici su procijenjeni na oko 300 izbačenih iz stroja, od toga 2/3 samo u borbama za oslobođenje Čapljine. Samo 12. brigada je zaplijenila 4 mitraljeza, 8 puškomitraljeza, 1 srednji i laki minobacač i preko 100 pušaka. Najteži gubitak u naoružanju kod jedinica Divizije predstavljaju četiri uništena tenka, a uništeno je, izgubljeno ili oštećeno i 50-tak pušaka, 5 puškomitraljeza, 1 minobacač.67
Za ovih deset dana, koliko je glavni napor Divizije bio usmjeren na savlađivanje ispada i likvidaciju njegovih posljedica, ni na položajima ostalih brigada nije bilo mirno. Skidanjem pet bataljona sa fronta prema Blagaju i Nevesinju izazvalo je znatno pomjeranje jedinica po frontu. Upućivanjem 4. bataljona i Izviđačkog voda na desnu obalu Neretve, 13. brigada je ostala bez rezerve i, istovremeno, morala produžiti front radi osiguranja svog lijevog boka. Deseta brigada je, umjesto pomjeranja na zapad u rejon Zimlja, morala preuzeti položaje 12. brigade u donjem Nevesinjskom polju, što je, opet, uslovilo vraćanje 14. brigade (koja je već izbijala u polazne rejone za napad prema Konjicu) na istok, gdje je, na Veleži i u gornjem Nevesinjskom polju, morala da preuzme zadatke i dio položaja 10. brigade. Jedanaesta brigada tek 3. februara završila je prebacivanje u svoje polazne rejone (Spiljani — Čuhovići — Vrdolje — Džepi) za napad prema Konjicu. Ovi pokreti su onemogućili sve četiri brigade u preduzimanju aktivnih dejstava. Izviđačkim ispadima, jačine čete i voda, neprijatelj je nastojao da otkrije te promjene u borbenom poretku Divizije. Najuporniji su bili sa sektora Blagaj — Busak, prema Vranjevićima, 31. januara i 1. februara, ali ih je 2. bataljon 13. brigade bez vlastitih gubitaka oba odbio. Neprijatelj je tom prilikom imao 8 poginulih, tri zarobljena i desetak ranjenih vojnika.68 Deseta brigada je ovih dana, nešto jačom vatrom dviju brdskih baterija iz Kifina Sela, uznemiravala garnizon u Nevesinju.
Komanda njemačke 369. divizije izvukla je 31. januara iz borbe svoj 370. grenadirski puk i, 1. i 2. februara, željezničkim transportom hitno ga prebacila u Konjic, radi udara po 14. i 11. brigadi koje su upravo izbijale u polazne rejone za napad u cilju oslobođenja Konjica. Iako nekoordinirano sa akcijom 11. i 14. brigade, 31. januara 1945. Ramska udarna brigada 10. divizije izvela je jednu akciju na miliciju kod Ostrošca (istočno od Konjica). To je komandu 369. divizije učvrstilo u uvjerenju o kritičnom stanju na njenom jedinom komunikacijskom i odstupnom pravcu.* Međutim, upravo kada je 1. februara počelo pre voženje Puka u Konjic, 14. brigada, koja je trebala biti prva na udaru, umjesto prema Borcima, Bijeloj i Turiji, skrenula je iz rejona Glavatičeva prema gornjem Nevesinjskom polju. Tog istog dana prednji dijelovi 11. brigade stigli su iz Umoljana u Džepe i Vrdolje.
*) Njemačka borbena grupa angažovana prema Ramskoj brigadi imala je u sukobu 4 mrtva i 8 ranjenih.89
Tako je napad njemačkog 370. grenadirskog puka (bez jednog bataljona) 3. februara po podne, umjesto prema Bijeloj, usmjeren u pravcu prvopristiglih bataljona 11. brigade.
Kod s. Špiljana 1. bataljon 370. puka se sukobio sa 1. bataljonom 11. brigade, koji je upravo pristigao na svoja odredišta. Poslije kraćeg sukoba, u kome je neprijatelj imao 3 mrtva i 12 ranjenih, 1. bataljon 11. brigade se morao povući na kose iznad sela. Sutradan su kod Špiljana angažovani i ostali bataljoni Brigade. Razvila se ogorčena borba koja je trajala čitav dan. Po padu mraka 4. februara 370. grenadirski puk je morao da se povuče u Konjic, ne postigavši nikakav uspjeh. Nered koji je nastao pri povlačenju dobro su iskoristili bataljoni 11. brigade. Na bojištu je nađeno oko 50 mrtvih i ranjenih njemačkih vojnika.70 U borbi je poginuo zamjenik političkog komesara čete Vlado Davidović, iz Samobora kod Gacka i još jedan borac;* ranjeno je 9 boraca i starješina. Brigada je zaplijenila oko 40 pušaka, nešto municije i opreme. Tako je, već na samom početku, propao drugi dio ambicioznog plana »Bora«. Sa obrazloženjem da se »neprijatelj povukao«, 370. grenadirski puk je ponovo transportovan vozom u Mostar, a zatim kamionima u Lišticu.71 Dakle, u posljednjem trenutku, jer je sutradan u 6 sati počinjao opšti napad 29. divizije koji je ojačan 8. korpusom, napad za oslobođenje Mostara.
*) Đorđe Tepavčević iz Kazanaca kod Gacka, oba iz 1. bataljona 11. brigade.72
*
Druga polovina januara i početak februara (16. I do 5. II 1945. godine) protekli su u pokušajima oba protivnika da se nađe radikalan izlaz iz pat-pozicije u koju se na »zelenoj liniji« u Hercegovini zapalo još početkom novembra 1944. godine.
Prvo je štab 29. divizije, u nastojanju da izvrši dobijeni zadatak, imajući u vidu jedva narušivu ravnotežu snaga, odlučio da oslobođene brigade angažuje za udar po najosjetljivijem i nedovoljno zaštićenom komunikacijskom pravcu. Oslobođenjem Konjica, mostarskoj grupaciji neprijatelja bila bi presječena jedina arterija, kojom su njene snage mogle biti pothranjivane iz dubine. Time bi, istovremeno, bila dovedena u okruženje, jer joj je to bio i jedini odstupni pravac. Suštinu plana 29. divizije, uz to, činilo je počesno tučenje, u odvojenim uporištima prikovanih snaga, koje je sada slobodnim brigadama bilo moguće, jedno za drugim, izolovati. Plan nije do kraja bio oformljen u pismenoj formi, jer je i trebalo da se sprovodi postepeno.
Realizujući taktičko pravilo o napadu kao najboljem vidu odbrane, komanda 369. divizije organizovala je ovaj napad koji je pogodovao planovima dijela ustaškog vodstva u njihovom dodvoravanju reakcionarnim krugovima na zapadu. Na tome se, već od jeseni 1944. godine, uglavnom i zasnivala propaganda i mobilizacija, koja je pothranjivala nade kolaboracionista da prežive njemački slom. Prema planovima, pripremanim u reakcionarnim (ne samo ustaškim) vrhovima u Zagrebu, ovim ispadom — reklamiranim kao posebna »ustaška« inicijativa — trebalo je izbiti na Makarsko primorje, čime bi bio ostvaren jedan od dva planirana mostobrana.73
Uprkos neodobravanja takvih planova, o kojem u svojoj poslijeratnoj izjavi govori general-pukovnik Ler,74) njemačka 369. divizija je, očigledno uz saglasnost bar komandi 21. brdskog armijskog korpusa i Grupe armija »E«, u Sarajevu izvela dvostruki ispad — prvo protiv 9. udarne divizije a, potom, protiv brigada koje su se prikupljale prema Konjicu. U oba slučaja, manevrom po unutrašnjim pravcima i upotrebom svog 370. grenadirskog puka kao nosioca napada, bilo je moguće ostvariti višestruku nadmoć, a, time, i povoljan ishod. Dobru osnovu za takvo planiranje i nadu na uspjeh pružao je mjesecima nepokretni front i manje-više ustaljeni, veoma plitki borbeni poredak jedinica NOVJ, koji se, uz to, nije oslanjao ni na najprimitivniju fortifikaciju.
Zajednička slabost je, međutim, bila u pretpostavci da će neprijatelj pasivno očekivati slijedeće mjere. Oba plana moramo, naprotiv, ocijeniti kao smjele i inventivne, a, uz nešto brže izvođenje, i ostvarljive.
Realizacija planova pokazala je sve kvalitete jedinica i 29. (i Devete) divizije NOVJ, iako su ove, u mnogim borbama prekaljene jedinice, masovnom popunom (na bazi mobilizacije) i višestrukim brojnim povećanjem mahom neobučenom omladinom, do te mjere postale nove da su u njima stari borci činili uglavnom starješinski kadar. Time je odlučno demantovana nevjerica koja se bila pojavila i u nekim štabovima jedinica 29. divizije. Snalažljivost, umješnost i inicijativnost podmlađenog starješinskog kadra, te izdržljivost, upornost i borbenost i najmlađih boraca, izražena je u savlađivanju visokih planina, kojima su upravo bjesnile mećave i vijavice. Na niskim temperaturama konji su crkavali, a ljudi preuzimali njihov teret i — izdržali. To potvrđuje i forsiranje (vrlo primitivnim sredstvima) nabujale Neretve, koju je izvjestan broj boraca — da ne bi pao neprijatelju u ruke — morao preplivati. Treba istaći i spremnost manje vještih plivača da to i oni pokušaju, pri čemu se desetak, kod Gabele i Čapljine, i utopilo i, posebno, smjelost u jurišima sa mostobrana i prilikom slamanja njemačkog napada kod Konjica.
Istovremeno su, međutim, došle do izražaja i neke slabosti koje su, u početnom periodu, omogućile uspjeh neprijateljevog ispada prema Ljubuškom, Čapljini i Metkoviću. One su, kasnije, uslovile i izostanak gonjenja, što je, s obzirom na paniku koja je bila zahvatila ustaški 9. zdrug, moglo dati daleko veće rezultate. Te slabosti su se, prije svega, ogledale u slaboj povezanosti i međusobnom sadejstvu jedinica sa obje strane koprusne granice.
Neefikasna izviđačka i obavještajna služba nije bila u mogućnosti da dosta dobre podatke, koje su pribavljale društveno-političke organizacije — posebno iz Mostara, adekvatno iskoristi za pravilnu i blagovremenu procjenu neprijateljevih namjera i postupaka.
Veoma loše je bilo sadejstvo tenkova i pješadije, pa su u odbrani Čapljine, i proistekli teški gubici u dragocijenim mašinama. Njihova podrška forsiranju Neretve bila je doduše vrlo značajna, ali, da je bilo smjelosti i snalažljivosti da se tenkovi prebace preko Neretve (opravkom mosta u Metkoviću ili prevozom skelom), vrlo je vjerovatno da bi na leđima bježećih ustaških jedinica bilo moguće savladati i utvrđene položaje »zelene linije«.
Prva i druga lovačka eskadrila NOV Jugoslavije koje su od 31. januara gospodarile nebom u Hercegovini i za to vrijeme izvele 23 operacije sa 94 aviopoleta (pri čemu su ispalile 183 rakete, oko 30.000 mitraljeskih metaka i nekoliko desetina bombi) pružile su veoma efikasnu, posebno moralnu podršku jedinicama u protivnapadu i mada organizovanog sadejstva između njih nije bilo. Čak ni dva napada po jedinicama Divizije, izvedena 31. januara po tenkovima i kamionima Tenkovske polubrigade kod Bivoljeg Brda na maršu od Domanovića prema Čapljini, te mitraljiranje pješadijske kolone kod sela Cerno i bombardovanje po jedne zgrade u već oslobođenim mjestima Ljubuški i Čitluk 5. februara, nisu u našim dokumentima registrovani kao udar po sopstvenim jedinicama nego — kao napadi njemačkih aviona, mada oni u ovim borbama i nisu uzeli učešća. .75
U vezi sa preimenovanjem NOV i POJ u Jugoslovensku armiju (1. I 1945. godine) i prelaskom na nove formacije jedinica, 25. januara 1945. godine prestao je sa radom Politodjel Divizije, a njegov rukovodilac, Aco Babić,postavljen je za zamjenika političkog komesara Divizije.76
(KRAJ)
Постови
