Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA
KONAČNO OSLOBOĐENJE HERCEGOVINE I DUBROVAČKOG PODRUČJA
(1. IX 1944 — 5. III 1945)
PRIPREME ZA OSLOBOĐENJE MOSTARA
Suočena s Hitlerovom upornošću, da se po prelasku Drine u Bosni mora zaustaviti i održati, njemačka Komanda Grupe armija »E«, po dolasku iz Grčke u Sarajevo, preduzela je niz mjera za učvršćenje »zelene linije«.Trebalo je povezati njene, neposjednute međuprostore i tako odvojene odsjeke stvarati iza ove linije do tada nepostojeću pozadinu. Zbog toga su novodovedene snage, jačine od po dvije divizije, usmjerene u dolinu Drine i prema Travniku, kako bi »veliki vojni put«* dobio i dvije bočne alternative — prema Brčkom i Banjoj Luci. U jednom i u drugom slučaju napori su bili uzaludni. Uz to je, 9. decembra 1944. godine, bio konačno likvidiran njemački garnizon u Kninu, koji je, pored Mostara, bio drugi odbrambeni bastion na »zelenoj liniji« u planinskom masivu Dinarida. Naređenja viših komandi o pomjeranju »mostarskih položaja« dalje na jug i istok, radi produžavanja eksploatacije boksitnih rudnika u Hercegovini, nisu imala realnih šansi da se ostvare, pa, u tom pravcu, nisu ni preduzimane nikakve akcije.1
*) Naziv za teritoriju koju je neprijatelj držao duž željezničke pruge i druma Višegrad — Sarajevo — Doboj — Slavonski Brod.
Očigledan vojnogeografski značaj Mostara za njemački Vermaht je, po izbijanju zaštitnica Grupe armija »E« na Višegradski mostobran, počeo naglo da opada. Početkom nove 1945. godine sastojao se uglavnom u obezbjeđenju desnog boka Grupe armija »E« i vezivanju oko dobro utvrđenih garnizona preko 50 bataljona NOVJ, koji bi taj bok mogli sa juga ugroziti. Ipak, kada je, u vezi sa pripremama za njemačku ofanzivu u južnoj Mađarskoj, 19. januara 1945. godine Hitleru bilo predloženo dalje skraćivanje fronta u Jugoslaviji, odnosno napuštanje prostora koji njemačke trupe još drže u Hercegovini i južnoj Bosni, on je to odbio s obrazloženjem da bi to »bio signal za pojačanu aktivnost Titovih partizana«; odobrio je samo sužavanje višegradskog mostobrana.2
U takvoj situaciji, po naređenju štaba 2. udarnog korpusa NOVJ, 29. divizija je počela neposredne pripreme za nastavljanje ofanzivnih dejstava u Hercegovini. Počela je u stvari pripreme drugog ofanzivnog perioda, koji je trebao donijeti istjerivanje neprijatelja i iz preostalog dijela Hercegovine.
Konačan proboj i izvlačenje njemačke Grupe armija »E« preko Drine, između ostalog, oslobodio je i znatne snage Narodnooslobodilačke vojske. Za situaciju u Hercegovini od posebnog značaja je bilo to što je oslobođena glavnina 2. udarnog korpusa, koju su sačinjavale 3. i 37. udarna divizija, te dijelovi Primorske operativne grupe i Divizije »Garibaldi«. Ona je goneći zaštitnice Grupe armija »E« i ostatke crnogorskih četnika, izbila sredinom januara, u gornje Podrinje. Na ovaj sektor istovremeno su stigle i dvije divizije Narodnooslobodilačke vojske Albanije, što je 2. korpusu omogućilo napad za slamanje njemačkog mostobrana kod Višegrada, a onda i za prenošenje težišta napada na željezničku prugu Višegrad — Sarajevo.
Njemačka Grupa armija »E« do sredine januara bila je već glavnim snagama angažovana izvan Bosne i Hercegovine, pa se njena komanda, na čelu sa komandantom general-pukovnikom Lerom, spremala da napusti Sarajevo.* Najviša njemačka komandna ustanova od tada će u Sarajevu biti komanda 21. brdskog armijskog korpusa, na čelu sa komandantom Lejzerom,** koja je smijenila (u Sloveniju povučenu) komandu 5. SS brdskog korpusa i, 1. januara 1945. godine, preuzela rukovodstvo nad novim operativnim područjem.3 Njen zadatak se sastojao u tom da drži širi rejon Sarajeva i željezničke pruge do Mostara, Bosanskog Broda i Višegrada. Logično je bilo pretpostaviti da je samo pitanje vremena i stepena pritiska naših snaga, kada će i 21. BAK nastaviti povlačenje prema sjeveru.
*) Premještanje komandnog mjesta u okolinu Nove Gradiške završeno je 22. januara 1945. godine.
**) General-major Ernest Hans Ulrich von Leyser oslobođen je odgovornosti od strane 5. američkog vojnog suda, koji ga je saslušao u Nirnbergu 1946. godine.8a)
Tom logikom rukovodio se i štab 2. udarnog korpusa NOVJ. Ostavljajući svoju 37. udarnu diviziju, kojoj će kasnije sadejstvovati srpska 22. udarna te 5. i 6. divizija Albanske NOV, prema višegradskom mostobranu, štab 2. korpusa je naredio da se kod Foče preko Drine prebaci 3. udarna divizija, radi smjene ovdje angažovanih brigada 29. divizije, istovremeno raspoređujući u Foču i svoju rezervu (6. crnogorsku udarnu brigadu i Artiljerijsku grupu).4
Ovom direktivom štab 2. udarnog korpusa 12. januara 1945. godine je naredio 29. diviziji da »po oslobođenju Nevesinja i Mostara sa tri brigade dejstvuje pravcem Konjic — Ivan sedlo — Sarajevo«, a da dvije brigade ostavi za obezbjeđenje teritorije, naglašavajući da se izvršenju zadatka pristupi odmah.5 Na osnovu iskustva iz upravo završenih borbi, štab Korpusa je svim jedinicama s pravom naglasio da glavne snage angažuju za dejstvo na bokove odstupaj ućih snaga, a da za borbe sa zaštitnicama ostave najmanje snage, izbjegavajući prosto potiskivanje.
Imajući u vidu stvarni odnos snaga u Hercegovini, lako se uočava da je zadatak 29. divizije bio predimenzioniran. Štab Korpusa ne samo da nije ulazio u način i sredstva za njegovo izvršenje, nego nije preduzeo ni mjere da osigura sadejstvo susjednih divizija 8. i 5. udarnog korpusa. Računajući da će se pitanja sadejstva riješiti u toku priprema, štab 29. divizije odmah je počeo preduzimati mjere i pokrete jedinica kako bi dobij eni zadatak izvršio.
Četiri dana kasnije, posle detaljne procjene situacije, izdata je Divizijska zapovijest. U njoj je osnovna zamisao bila da se, zauzimanjem Konjica, Ivan-sedla i eventualno Ostrošca, presiječe svaka veza mostarske grupacije neprijateljevih snaga sa Sarajevom i, na taj način, stvore uslovi za odlučan napad u cilju oslobođenja Nevesinja i Mostara.6
Druga polovina januara 1945. godine proticala je u intenzivnim pripremama. Činjenica da se radilo o konačnom oslobođenju glavnog grada Hercegovine, slobodarskog Mostara, unosila je u te pripreme kod boraca i starješina hercegovačkih brigada još više žara i entuzijazma. Štab 9. udarne divizije (dalmatinske) istovremeno je, na, osnovu samo djelomično tačnih podataka, takođe pretpostavljao da neposredno predstoji povlačenje neprijatelja iz Hercegovine. Ali, dok ono stvarno i ne počne, sem odbrane dodijeljenih mu pravaca, nije imao namjeru da se odlučnije angažuje, niti je u tom pravcu primio bilo kakvo naređenje. Bez rezervi i prema odnosu snaga, njegove mogućnosti bile su vrlo ograničene, a ni zemljište nije pružalo uslove za efikasniji manevar, pa se štab Divizije odlučio za demonstrativno ugrožavanje garnizona u Lištici, prenoseći težište na padine Čabulje jer poplavljeno Mostarsko blato nije omogućavalo dejstva sa juga.7
Ramska brigada 10. udarne divizije (bosanske), na liniji Seonica — Toščanica — Doljani, vršila je pritisak na prugu Mostar — Sarajevo kod Rame i Ostrošca i, u dolinama donjih tokova Doljanke, Rame i Neretvice, zatvarala pravce koji vode prema Prozoru.8
(NASTAVIĆE SE...)
Постови
