Danilo Komnenovic, Muharem Kreso: 29. HERCEGOVACKA DIVIZIJA
KONAČNO OSLOBOĐENJE HERCEGOVINE I DUBROVAČKOG PODRUČJA
Struktura i raspored neprijateljske odbrane
Kičmu Mostarske grupacije neprijatelja, uključujući i posade na željezničkoj pruzi do Ivan-sedla, po izvlačenju ostataka 118. lovačke divizije sačinjavala je njemačka 369. pješadijska divizija. Reorganizovana i, u toku stabilizacije fronta stalno popunjavana jedinicama koje su se povlačile iz Grčke, ona je bila ponovo dostigla formacijom predviđeno brojno stanje i prestala da bude legionarska. Njeni pješadijski pukovi sada su bili kompletni i imali ponovo po tri bataljona sa odgovarajućim dijelovima podrške. Njenoj Komandi bile su potčinjene i sve kolaboracionističke jedinice: mješovita 9. ustaško-domobranska divizija, talijanska fašistička legija »San Marko«, jačine jednog bataljona, kao i ostaci četničkog Nevesinjskog korpusa.
Ukupna jačina svih snaga može se procijeniti na bar 25 hiljada vojnika, svrstanih u više od dvadeset pješadijskih bataljona i 7 artiljerijskih diviziona. Pojedinim dijelovima fronta, pa i manjim odsjecima kao i pojedinim garnizonima, komandovali su uglavnom komandanti njemačkih pukova i bataljona. Kolaboracionističke formacije ustaša, domobrana, milicije i četnika načelno nisu branile samostalne odsjeke, pa su njima redovno ojačavani njemački bataljoni, pa i čete. Takav odnos okupatora prema svojim saradnicima bio je uslovljen sve većim osipanjem i raspadanjem ovih formacija. Ovo miješanje jedinica otežava da se odredi tačna lokacija pojedinih manjih jedinica, pa tim i ukupna jačina na pojedinim sektorima odbrane; zbog toga se govori ovde o nekoliko osnovnih pravaca koje su zatvarale pojedine taktičke grupe.
Prolaze dolinama Doljanke i Drežanke (između Čabulje, Čvrsnice i Vran planine) prema Jablanici i Drežnici (u kanjonu Neretve) zatvarao je 5. bataljon* 9. ustaškog stajaćeg djelatnog zdruga.9
*) Prethodnog mjeseca obrazovan od milicionara i zelenokadrovaca iz rejona Rakitna i Blidnjeg jezera, pod rukovodstvom Kapulice i Sićaje.10
Položaje između Čabulje i Mostarskog blata u širem rejonu Lištice držao je ojačani njemački 370. grenadirski puk, zatvarajući pravce koji iz Imotskog polja, preko Posušja i Bekije, vode u Mostar. Puk je sada, pošto je u njegov sastav ušao i 1.012. tvrđavski pješadijski bataljon, bio popunjen do formacije i kompletiran svim jedinicama, a ojačavali su ga 1. i 3. bataljon domobranskog 2. gorskog zdruga, 2. bataljon 9. ustaškog stajaćeg djelatnog zdruga, 2. baterija 369. protivtenkovskog i 3. četa 369. inžinjerijskog bataljona, a podržavala Artiljerijska grupa »Lise« sastava — 2. divizion 649-tog i 5. baterija 369. artiljerijskog puka.11
Tjesnac između Mostarskog blata i brda Ruj išta te položaje u Mostarskom polju do Neretve, držao je 1. bataljon 369. grenadirskog puka, ojačan 4. bataljonom 9. ustaškog stajaćeg djelatnog zdruga i podržan 2. divizijom 369. artiljerijskog puka. Na ovom odsjeku moglo je biti upotrijebljeno i ljudstvo domobranskog vazduhoplovstva, na aerodromu Jasenica — Rodoč, do jednog alarmnog bataljona sa nekoliko stotina pušaka.12
Položaje na desnoj obali Bune, sa osloncem na utvrđena naselja Bumu i Blagaj, po odlasku 738. lovačkog puka, uoči nove 1945. godine, držala je Borbena grupa »Rogge«, sledećeg sastava: glavnina 649. artiljerijskog puka (komanda, prištapske jedinice i 1. divizion), 1. bataljon ustaškog 9. stajaćeg djelatnog zdruga i četa milicije. Noću, 25/26. januara 1945, jedinice alarmnog sastava iz Mostara smijenile su 1. bataljon 9. ustaškog zdruga.13
Njemački 369. grenadirski puk, (bez 1. bataljona), sa 480 rnilicionera i domobrana (od čega 320 čine ostatak bivšeg DOMDO bataljona »Gacko«), 1. baterijom 369. protivtenkovskog diviziona, 3. četom 369. pionirskog bataljona, podržan 3. divizionom 369. artiljerijskog puka (17 topova), s osloncem na masiv Veleža branio je po jačini drugo utvrđeno uporište u Nevesinju.14
Zapadni obod Nevesinjskog polja i sela na planinama Crna gora, Velež i Prenj (Bojišta, Sopilji, Lakat, Kljuni, Dramiševo, Zaborani, Kula, Borci, Zimlje) držalo je još oko 300 milicionera gornjeg Nevesinjskog polja i 500 četnika (ovdje raspoređeni ostaci Nevesinjskog korpusa)15 i, tako, sprečavali obuhvat i obilazak neprijateljevog lijevog krila i obezbjeđivati rejon Bijelog polja. Tu je, preko prevoja između Veleža i Prenja, mogla biti ugrožena komanda 369. divizije i njene tamo raspoređene materijalne i ljudske rezerve.
— Odstupnicu prema Sarajevu, dolinom Neretve uzvodno prema Konjicu i dalje do Ivan-sedla, obezbjeđivala je glavnina domobranskog 2. gorskog zdruga. U njen sastav je bila uključena sva milicija na ovom prostoru, kao njegov 6. bataljon, zatim talijanska fašistička legija »San Marko« i, povremeno, jedan bataljon iz rezerve njemačke 369. pješadijske divizije. U Konjicu je bio raspoređen i 9. topnički sklop, a u Ostrošcu i Izviđački bataljon ustaško-domobranske 9. gorske divizije; ali se, poslije otkazivanja poslušnosti bataljona, pominje samo Izviđačka četa 9. divi zije.16 Tome treba dodati i četu (vjerovatno pontonirsku) 369. pionirskog bataljona u Jablanici i domobranski oklopni voz »Neretva«.
Neposrednom odbranom Mostara i objekata u njemu rukovodila je njemačka Komanda garnizona (Platzkommandantur), smještena u hotelu »Neretva«, koji je do tada služio kao njemački oficirski klub (Soldatenheim).Od 16. januara 1945. godine ona je posebno proširila kontrolu kretanja, uvela policijski čas od 19. do 07 sati i pojačala patrolnu službu u gradu.* Vojne logore (južni, sjeverni i zapadni), »Diviziju«, Gimnaziju, Vojnu bolnicu, željezničku stanicu, te veći broj ostalih zgrada (državna nadleštva i školske ustanove), pripremale su za odbranu Komande, ustanove, i jedinice koje su u njima stanovale i stražarno ih obezbjedivale. Ukupan broj posade nije moguće tačno ustanoviti. Pored njemačke Komande grada i Komande 9. gorske (mješovite ustaško-domobranske) divizije u Mostaru su bile i komande 649. artiljerijskog puka, ustaškog 9. stajaćeg djelatnog zdruga, 6. oružničke pukovnije (čiji se djelokrug već od novembra bio sveo na svega 5 — 6 žandarmerijskih stanica sa ukupno stotinjak žandarma), komande tri artiljerijska diviziona, tri vatrene i četiri štabne baterije, te neutvrđenog broja pješadijskih i drugih specijalnih četa.17
*) Uvedene su, na primjer, mješovite patrole sastava 1 njemački vojnik, 1 domobran, 1 ustaša, 1 žandarm NDH i policajac (redar), pod komandom jednog njemačkog podoficira ili feldžandarma (vojnog policajca).
Komanda njemačke 369. divizije, koja je odgovarala ne samo za odbranu »mostarskih položaja« u okviru »zelene linije« nego i za obezbjeđenje svog komunikacijskog i odstupnog pravca do Ivan-sedla, zaključno sa željezničkom stanicom Raštelica, sa komandom 369. artiljerijskog puka i najvećim dijelom svojih prištapskih jedinica i ustanova,* smjestila se u Bijelom polju, u selima Vrapčići, Potoci (Komanda), Željuša i Lišani. Od 15. januara njenu opštu rezervu, pored Izviđačkog bataljona, predstavljala su dva njemačka bataljona (909. i jedan hiljaditi) i — izgleda — po jedan bataljon domobranskog 2. i ustaškog 9. zdruga, u Mostaru, Bijelom polju i Jablanici.
*) 369. bataljon za vezu, 369. izviđački bataljon. 369. pionirski bataljon bez 2 čete, 369. protivtenkovski divizion bez dvije baterije, 369. bataljon za dotur, skladištima hrane, municije, pogonskog goriva, odjeće, opreme, inžinjerijskog, sanitetskog i drugog materijala.
Štabovi 29. i 9. divizije NOV Jugoslavije smatrali su, međutim, da neprijatelj raspolaže znatno manjim snagama. Iz njihovih procjena u prvoj polovini januara, naime, proizilazi da na prostoru Nevesinje — Mostar — Lištica — Konjic nema više od 12 do 13 hiljada neprijateljevih vojnika, što je, 9. januara 1945. godine, smatrao štab 29. divizije,18 odnosno 15 do 20 hiljada, kako je, četiri dana ranije, ocijenio štab 9. udarne divizije.19
Iz ovoga vidimo da je u vrijeme tromjesečne stabilizacije fronta na »zelenoj liniji« njemačkom komandovanju uspjelo da, skrećući čitave bataljone iz kolona koje su se povlačile iz Grčke, popuni gotovo do punog formacijskog sastava svoju 369. pješadijsku diviziju, reorganizuje i tehnički opremi i, izmijenivši joj pri tom još više nacionalni sastav, primjenom strogih mjera disciplinuje i podigne joj i učvrsti borbeni moral. Tako je to sada bila gotovo nova, osvježena njemačka divizija, brojno jača nego u vrijeme dolaska u Hercegovinu u martu 1944. godine.**
**) Popune su, u stvari, samo kompenzirale odlazak ojačanog 738. lovačkog puka, dok je stvarni efekat pojačanja imalo smanjenje dubine odbrane i pomjeranje pozadnje granice od Ilidže na Ivan-sedlo. Pošto je odbranu južnih ivica Sarajevskog polja i dolina Željeznice i Zujevine 6. januara 1945. godine preuzeo 86. puk za osiguranje, a 14 dana kasnije, 964. tvrđavska brigada, štab 369. divizije je iz doline Zujevine mogao prebaciti južno od Ivan-sedla više od dva bataljona pješadije i još toliko pozadinskih jedinica.20
Reorganizacija ustaških, domobranskih i milicijskih formacija, kao i njihovo objedinjavanje u Hercegovini u mješovitu ustaško-domobransku 9. gorsku diviziju, nije bitno popravila kvalitet ovih kolaboracionističkih snaga. Ali, uključivanje milicije u domobranski Drugi, odnosno ustaški Deveti zdrug, znatno je brojno ove ojačalo, čime je, uz primjenu najoštrijih mjera za mobilizaciju, kompenzirano i dalje intenzivno osipanje ovih formacija.
Poslije oktobarskog debakla u Hercegovini preostale četničke formacije (ostaci tri brigade Nevesinjskog korpusa koji nisu učestvovali u borbama u južnoj Hercegovini), bile su pale na beznačajan broj od 500 i — zadržale se u okuci Neretve na planinama Prenj, Velež i Crna gora. Samo zahvaljujući činjenici da su se zadržavale u neprijateljevoj dubini, van domašaja Divizije, bile su još na okupu.
To, međutim, nisu bile sve snage kojima je mogao raspolagati ili na njih računati štab njemačke 369. divizije. I u pozadini 9. i 29. divizije nalazio se izvjestan broj prikrivenih ranijih četnika, ustaša i domobrana, odnosno milicionera, iako većina od njih, s obzirom na amnestiju, nije imala razloga da zazire od organa narodne vlasti. Njihov tačan broj nije moguće utvrditi, a procjene se kreću između dvije i tri hiljade.31
Постови
