KONAČNO OSLOBOĐENJE HERCEGOVINE I DUBROVAČKOG PODRUČJA
Ispad neprijatelja i njegova likvidacija
Dok je tako pregrupisavanje snaga na krajnjem desnom krilu još trajalo i dok su pozadinske službe i jedinice Divizije i njenih ojačan ja ulagale napore da se u određene rejone bliže frontu dopreme potrebne količine rezervi u hrani, opremi i municiji (čija je isporuka od strane saveznika upravo bila u izvjesnom zastoju), Divizija je u cjelini vršila obimne i složene pripreme za prelazak u odlučujući napad, došlo je do iznenađenja. Dakle, i pored brojnih upozorenja obavještajne službe i partijske organizacije iz Mostara, koje su štabovima 9. i 29. udarne divizije gotovo svakodnevno dostavljale značajne podatke o neprijatelju i njegovim namjerama. Noću 27/28. januara 1945. neprijatelj je jakim snagama od 12 — 13 pješadijskih bataljona i oko dva diviziona artiljerije (ukupno oko 8.000 vojnika)39 izvršio dugo pripremani ispad prema Ljubuškom, Čapljini i Metkoviću. Njemačka komanda je ovaj ispad pretenciozno nazvala »Bura« (nj. »Bora«).40
Neprijateljev ispad nije izvršen na odsjeku fronta 29. divizije, ali je bitno ugrozio njenu sigurnost. Prije svega, ispad je potpuno omeo izvršenje planirane i gotovo pripremljene operacije,41 a i značajan dio zapadne Hercegovine, koji je smatran definitivno oslobođenim, pao je ponovo neprijatelju u ruke. Tako je ozbiljnije narušen uspostavljeni sistem narodne vlasti, a mostovi na Krupi, Trebižatu i donjem toku Neretve bili su razoreni, dok je, izbijanjem neprijatelja u rejon Gabela — Metković, bio ugrožen bok i duboka pozadina glavnine Divizije angažovane na frontu od ušća Bune do pl. Crvnja.
Napad je počeo u prvi mrak 27. januara 1945. godine. Poslije snažne artiljerijske pripreme, ustaški 9. zdrug i 370. njemački puk probili su odbranu 9. dalmatinske udarne divizije na spoju između njene 3. i 4. udarne brigade. U toku noći oni su, preko sela Buhova, izbili za leđa 4. dalmatinskoj brigadi, koja je još uvijek držala položaje između Mostarskog blata i Neretve. Tek tada, 28. januara u 6 sati, takođe uz artiljerijsku pripremu, krenula je i druga napadna kolona (jačine 4 bataljona) prema Čitluku i Čapljini. Napadana sa fronta i iz pozadine, 4. brigada se glavninom (tri bataljona) povukla u Međugorje i prema Čapljini, gdje je u toku dana, zajedno sa Komandom mjesta Čapljine i dijelovima Južne grupe 1. tenkovske brigade koji su ovamo stigli iz Domanovića i Stoca, te 1. bataljonom Hercegovačke brigade narodne odbrane, odbila prvi napad njemačkih i ustaških jedinica prema Čapljini.
Tom prilikom neprijatelj je Brigadu razdvojio, pa su se njena dva bataljona sa komandantom počela povlačiti prema Ljubuškom, koji je već bio u rukama ustaša. Već kod G. Studenaca sukobili su se sa ustašama i, poslije duže noćne borbe, probili se preko Trebižata prema Malom i Velikom Prologu. Ujutru 29. januara komesar brigade je pokrenuo glavninu u protivnapad prema Čitluku, ali je došlo do susretnog boja sa neprijateljevim kolonama, koje su sada nastupale iz tri pravca. Nezadovoljan brzinom nastupanja na tom važnijem pravcu, Komandant 369. divizije ovog jutra se lično angažovao na pravcu Čapljine, ubacivši u borbu svoj drugi ešelon, kojeg je na ovom pravcu sačinjavao 369. izviđački bataljon, ojačan četom 369. pionirskog bataljona i 369. protivtenkovskim divizionom (bez dvije baterije). U takvoj situaciji je politički komesar Brigade vidio jedini izlaz u proboju kroz ustaški borbeni poredak prema Vitini, zbog čega je dalja odbrana Čapljine postala nemoguća.42
Kako je štab napadnute 9. divizije smatrao najbitnijim da održi položaje na pravcima prema Posušju i Imotskom, put za Ljubuški bio je otvoren i ustaše su ga zauzele oko podne 28. januara.* Na ovom pravcu. u Ljubuškom i Vitini, našao se tog dana samo 2. bataljon Hercegovačke brigade narodne odbrane. On je uspio da spriječi prodor ustaša iz Ljubuškog u Vitinu i, svojom odbranom na liniji Proboj — Radišići — zajedno sa jedinicama Komande mjesta Ljubuški, stvorio uslove 4. splitskoj brigadi da, 29. i 30. januara kod Crvenog Grma organizuje odbranu pravca koji vodi prema Vrgorcu.43 Na maršu iz Posušja prema Čapljini kod s. G. Studenci sudario se sa neprijateljevim napadnim kolonama 28. januara i 1. bataljon ove brigade i pri tom bio razdvojen, pa se, po četama, povukao prema Žitomisliću, Čapljini i Gabeli.
*) Tom prilikom ustaše su, između ostalih, uhvatile 16-godišnju bolničarku Zulejhu Begetu iz Konjica, mučili je, ubili i, zajedno sa mnogim drugim, bacili u jamu. Zulejha se hrabro držala i svojim mučiteljima rekla: »Radite šta hoćete, ali znajte da će moji drugovi brzo doći i da će me osvetiti«.16
Sutradan popodne su njemačke i ustaške jedinice zauzele i Čapljinu, a naveče prodrle do Gabele. Tridesetog januara u 2 sata njemačko-ustaški kombinovani odred jačine oko jednog bataljona savladao je otpor mjesnih teritorijalnih jedinica i Narodne milicije i zauzeo Metković, krajnji cilj ispada. Sat ili dva kasnije dignuti su u vazduh mostovi kod Gabele i Metkovića i počelo povlačenje prema Čapljini, odnosno Ljubuškom.47 Četvrta dalmatinska brigada, na koju su se bile sručile gotovo sve snage neprijatelja od nje inače četiri do pet puta nadmoćnije, uspjela je da prebrodi dvodnevnu krizu, da se prikupi i sredi i, kod Crvenog Grma južno od Ljubuškog, zaustavi dalje nastupanje ustaša prema Vrgorcu. Kako se štab 9. divizije nije uspio blagovremeno osloboditi nametnute pretpostavke da će neprijatelj glavnim snagama nastupiti prema Imotskom, ostale njegove dvije brigade ostale su za to vrijeme u odbrani pravaca kojima neprijatelj i nije nastupao. One su, u toku 29. januara, samo pomjerile dio snaga zatvarajući pravac Ljubuški — Vitina — Imotski, koji je, prodorom ustaša u Ljubuški, ostao nedovoljno pokriven.
Komandant njemačke 369. divizije, general Rajnike, mogao je biti zadovoljan rezultatima ispada. Njegove jedinice poslije više mjeseci postigle su prvi značajniji uspjeh. Unekoliko su popunjene zalihe hrane koje su inače bile na izmaku, a mostovi preko Neretve, Trebižata i Krupe porušeni, pa je već četvrti dan počeo prebacivanje 370. grenadirskog puka prema Konjicu, u cilju ostvarivanja udara po brigadama 29. divizije, koje su se tamo prikupljale za napad.** To, međutim, nije bio slučaj i sa ustašama. Sa ovim ispadom oni su imali krupnije ambicije i drugačije planove. Činjenica da su se za mobilizaciju — i to dosta mršavu — morali upotrijebiti mjere prinude, pokazalo je da su u narodu ovoga kraja izgubili utjecaj.
**) Boksit ga je izgleda prestao interesovati.
Ispad je naravno, poremetio pripreme Divizije za konačno oslobođenje Hercegovine. Sada su se morale vršiti ponovo, i uz angažovanje daleko više snaga. Na rješenju nastale situacije angažovao se i Generalštab JA. Rušenje mostova na Neretvi imalo je, pored toga, i teških posljedica za privrednu obnovu Hercegovine. Prodorom njemačke borbene grupe »Beker« (Becker), nazvane tako po imenu komandanta 370. grenadirskog puka i ustaškog 9. zdruga, desnom obalom Neretve prema Čapljini, Ljubuškom i Metkoviću, lijevi bok 29. hercegovačke divizije postao je otvoren a pozadina ugrožena. Jedinice Narodnooslobodilačke vojske u Hercegovini izgubile su trenutnu inicijativu.
Što je došlo do iznenađenja i zbog čega je neprijatelj postigao tako neočekivan i brz uspjeh — razloge treba tražiti na više strana. Prije svega, to treba činiti u potcjenjivanju neprijatelja, jer se očekivalo njegovo povlačenje na sjever, a ne prodor na jug, u prostor kojeg je on prije više od tri mjeseca planski napustio. Naši štabovi, uljuljkani jesenjim pobjedama i povoljnom opštom situacijom u zemlji, nisu preduzimali energičnije mjere kada su već uočene pripreme za stvarno izvršenje ispada i o kome su bili odavno obaviješteni. Mjerama obmane neprijatelj je, uz to, uspio da štabu Devete divizije nametne uvjerenje da će ispad biti usmjeren prema Posušju i Imotskom,48a takođe, — i da prikrije dolazak ustaškog 9. zdruga u Lišticu, noću 25/26. januara. Ubacivanje ustaških grupa* u pozadinu jedinica 9. divizije i angažovanje jednog dijela škripara — ustaša (odnosno zelenog kadra), kod naroda nepripremljenog za odbranu izazvalo je paniku i zabunu i kod nekih jedinica.
*) Štab 29. divizije raspolagao je još 3. decembra 1944. podatkom da se za to priprema 300 ustaša.
Mjesecima nepomjereni front i ustaljeni borbeni poredak 9. divizije, sa jasno izraženim težištem na pravcu koji od Lištice vodi prema Posušju, omogućili su neprijatelju da gotovo sve snage prikupljene za ispad angažuje protiv jedne dosta razvučene brigade. Iznenađenje je postigao i time što se o ispadu naširoko pričalo u više varijanti, naročito u pogledu cilja, pravca i vremena kada bi ispad uslijedio, dok su završne pripreme za konkretnu akciju izvršene brzo i u najvećoj tajnosti.49
Štab 29. udarne divizije je reagovao 28. januara u 14 sati. I tada — samo dijelom svoje tenkovske rezerve. Ozbiljnost situacije još izgleda nije bila shvaćena. Čak se i dvadeset devetog januara do podne vjerovalo da je glavnina 4. dalmatinske brigade, sa ojačanjima koja su poslata, dovoljna za odbranu Čapljine. Tek obavještenje o njenom proboju prema Vitini i potpunije informacije o širini zamaha neprijateljevog ispada pokrenuli su štab Divizije da ozbiljnije reaguje. Reakcija je sada bila oštra i energična.
Prema Čaplijini je upućivano sve što se moglo skinuti s fronta. Radi intervencije prema Čaplijini, djelimično je obustavljena koncentracija jedinica prema Konjicu i Nevesinju, a i pravci kretanja jedinica su promijenjeni. Pored dijelova Tenkovske polubrigade, tamo se prikupila i glavnina (štab, 1, 3. i 5. bataljon) Hercegovačke brigade narodne odbrane, dio artiljerije i jedan bataljon 13. hercegovačke brigade. Sa položaja prema Nevesinju 29. i 30. januara je skinuta i 12. hercegovačka udarna brigada (bez jednog bataljona) i, preko zavijane Trusine, Dabarskog polja i Stoca, usiljenim maršem prebačena prema Čaplijini i Počitelju.50 Da bi savladala visoki snijeg na pl. Trusini, ova brigada se snašla; prikupljen je veći broj volova koji su pred njom pravili prtinu. Za razliku od 11. brigade, koja je pred pokret preko Treskavice izvršila potrebne pripreme, 12. brigada je morala momentalno krenuti na put. Posljedica — preko 80 boraca i starješina izbačeno je iz stroja zbog smrzavanja...51
Štab 29. divizije prvo je reagovao svojom oklopnom rezervom. Poslije podne 28, januara 1945. godine iz Stoca u Čapljinu su upućene 1. četa (7 tenkova i 4 oklopna automobila) 3. oklopnog i 3. četa 4. inžinjerijskog bataljona 1. tenkovske brigade NOVJ — sa ciljem da organizuju odbranu Čapljine ili bar mosta preko Neretve. Pošto se u Čapljini nije zateklo drugih pješadijskih jedinica sem jedne čete 1. bataljona, Brigada narodne odbrane i Inžinjerijska četa je upotrebljena u ulozi pješadijske čete. Dvadeset devetog januara, poslije proboja glavnine 4. dalmatinske brigade prema Vitini, neprijatelj je dijelom snaga, uz pomoć ubačenih dijelova, ovladao gradom. Čete su ga, međutim, protivnapadom odbacile i vatrom tenkova nekoliko sati zadržavale pristizanje pojačanja od Ljubuškog. Duža odbrana grada bez pješadijskih jedinica nije bila moguća, pa je neprijatelj oko 16 sati ponovo ovladao gradom.525 Nakon višesatne borbe svim tenkovima su bile potrebne izvjesne opravke i popuna gorivom i municijom, zbog čega su povučeni u Tasovčiće. Vod tenkova 1. bataljona, koji je u međuvremenu pristigao, upotrijebljen je za zaštitu mosta. Odmah po prelasku mosta, 1 tenk je uništen, a drugi na sredini mosta oštećen. U pokušaju da se ovaj izvuče izgubljen je još jedan tenk, tako da su sada sva tri više služila ustašama kao zaklon. To im je omogućilo i da po padu mraka miniraju most i, oko 21 sat, dignu ga u vazduh. Prva pješadijska jedinica (4. bataljon 13. udarne brigade) stigla je u sumrak 29. januara, kada su upravo bili propali pokušaji izvlačenja oštećenog tenka sa čapljinskog mosta. Četvrti bataljon je, istina, i sam pokušao da prvopristiglom četom pređe most, ali se ova na drugoj obali nije mogla održati.53
Tako je, uz maksimalan napor, do 31. januara na lijevoj obali Neretve od Počitelja do s. Dračeva prikupljeno blizu 3.000 boraca (8 pješadijskih i jedan tenkovski bataljon te 5 — 6 samostalnih četa i baterija). Na lice mjesta je iz Trebinja stigao i general-major Vlado Šegrt, komandant Divizije, radi neposrednog rukovođenja borbom. Forsiranje, napad sa nasilnim savlađivanjem vodene prepreke, oduvijek je bilo složena operacija. Dvadeset deveta divizija u tome nije imala značajnijih iskustava, a Neretva je, u januaru 1945. godine, u donjem toku bila »od brda do brda«. Nedostatak odgovarajućih formacijskih i iole značajnijih priručnih sredstava još više je otežavalo zadatak.
Forsiranje je počelo odmah, 31. januara 1945. godine. Prethodno su, noću 30/31. januara, po pristizanju jedinica, pokušana i dva izviđačka prelaza. To su učinili četvrti bataljon 13-te i 1. bataljon Brigade narodne odbrane, kod Čapljine i Gabele.54 Ipak, stvorena su dva manja mostobrana, kod s. Dretelja i kod Gabele, jedan sjeverno, a drugi južno od Čapljine. Demonstracija forsiranja na odsjeku Čapljine i prepad Izviđačkog voda 13. hercegovačke brigade na željezničku stanicu Žitomislići morali su kod neprijatelja stvoriti utisak angažovanja bar dvostruko većih snaga. Snage u njima bile su u početku male, a novi talasi sporo su se prebacivali preko Neretve. Iako su prikupljeni svi na lijevoj obali zatečeni primitivni seljački drveni čamci, uglavnom ne veći od sandoline, bilo ih je suviše malo. Kada se ispod zidina Počitelja na glavnom mjestu prelaza u te čamce ukrcavao prvi ešelon (2. bataljon 12-te i Prva četa 4. bataljona 13. hercegovačke brigade), borcima je prenesena poruka Komandanta Divizije: »Ja vas, na ovu stranu, nemam čime vratiti!« To je značilo izdržati na mostobranu s onu stranu Neretve, po svaku cijenu.
Noću 31. januara na 1. februar prvo prebačeni bataljoni preko Neretve kod Dretelja i Gabele uspjeli su da konsoliduju i održe mostobrane. Čak je i na demonstrativnom mjestu prelaza 4. bataljon 13. brigade, svojom Trećom četom, bio uspio da pređe rijeku i dopre do prvih kuća u gradu. Neprijatelj je četu protivnapadom dosta lako zbacio s mostobrana, ali je time izostala njegova pravovremena intervencija prema glavnom mjestu prelaza, sjeverno od Čapljine; tako je ojačani 2. bataljon 12. brigade već bio ovladao i grebenom Gradine. Ujutru ga je protivnapadom zbacio njemački 369. izviđački bataljon, koji je, pri tom, pretrpio gubitke od 3 mrtva i 23 ranjena.55 Za podršku forsiranja, sada je angažovan ojačani 1. bataljon 1. tenkovske brigade, koji je, topovskom i naročito mitraljeskom vatrom, vrlo efikasno podržavao trupe u mostobranima na sva tri mjesta prelaza. Podršku forsiranju vršio je i dio Motorizovanog diviziona 2. udarnog korpusa. Prvog februara Hercegovačka brigada narodne odbrane oslobodila je Gabelu i prebacila i ostatak snaga na desnu obalu Neretve. Pošto je ustanovila da je Metković ponovo slobodan, počela je nastupanje lijevom obalom Trebižata, dok je neprijatelju na glavnom mjestu prelaza uspjelo da ovlada grebenom Gradine iznad Čapljine, ali — ne i da likvidira mostobran.56
Noću 1/2. februara na glavni mostobran prebačen je i ostatak 4. bataljona 13. brigade, te 1. i 4. bataljon 12. brigade. Pokušaj sva četiri bataljona, da u toku noći ponovo zauzmu greben Gradine (k. 296 i k. 137), nije donio očekivani rezultat. Više uspjeha, međutim, imao je 2. bataljon koji je mostobran proširio na sjever do s. Šurmanci. Dnevni protivnapad dva ustaška bataljona (2/1. 5/9. ustaškog zdruga) prema Šurmancima nije bio jednovremen i usklađen. Iako, uz osjetne gubitke, Drugi bataljon je zbog toga uspio održati položaj e.57
Komanda njemačke 369. divizije povukla je 2. fabruara iz Čapljine u Mostar (u rezervu) svoj ojačani 369. izviđački bataljon, a višednevna izloženost napadima 1. i 2. vazduhoplovne eskadrile NOVJ počela je kod ustaša unositi demoralizaciju, pa se odnos snaga počeo pomjerati u korist snaga na mostobranima. Bataljoni Brigade narodne odbrane ovog dana su oslobodili s. Struge, potiskujući 3. bataljon ustaškog 9. zdruga, ovladali lijevom obalom Trebižata do vodopada Kravice i, sa položaja Crno brdo (k. 444) — s. Stubica, ugrozile neprijatelj ev saobraćaj od Čapljine prema Ljubuškom i Međugorju.38 Štab 12. brigade se ovog dana i sam, sa još neangažovanim 3. bataljonom i prištapskim dijelovima, prebacio na mostobran, planirajući — za noć 2/3. februar odlučan napad za oslobođenje Čapljine.
Siloviti naleti svježeg 3. bataljona 12-te i 4. bataljona 13. brigade, uz podršku artiljerije i tenkova, na Gradinu, u kojima su se posebno isticali članovi SKOJ-a, konačno su pred zoru skršili otpor ustaša. Bojeći se okruženja 1. i 4. bataljon ustaškog 9. zdruga, uz teške gubitke su se, preko s. Trebižata, povukli na visove Dubovo brdo — (k. 218) — i Osoje (k. 205), gdje ih je prihvatio njihov Treći bataljon. Za jutro 3. fabruara komanda 9. ustaškog zdruga bila je naredila ponovni protivnapad prema Šurmancima. Nepovezan, protivnapad je opet kasnio. Peti bataljon (»zeleni kadar« poručnika Kapulice), razvijen za napad, toliko je uplašio nalet 6 »Harikena« 2. lovačke eskadrile NOVJ, da se odmah počeo povlačiti na sjever. Drugi bataljon ustaškog 1. zdruga, zbog pritiska 4. bataljona 12. brigade prema Međugorju (na Gradinu kod s. Bijakovića tt. 527), nije ni pošao u napad, pa se i Stožerna četa 9. zdruga, koja se mimoišla sa bataljonima 12. brigade i potpuno usamljena prodrla do prvih kuća u Šurmancima, vratila u Čitluk.
Avioni ove eskadrile u narednom naletu (oko podne) pogodili su u Čitluku zgradu u kojoj se nalazila Komanda zdruga i, još više, mitraljiranjem zaplašila odstupajuće ustaše. Ni komandant Zdruga ih s pištoljem u ruci nije mogao zaustaviti, pa se bježanje nastavilo i u toku noći.59) Po oslobođenju Čapljine u toku ovog dana povezan je front Dvanaeste i Brigade narodne odbrane na liniji: Blizanci — Krehin Gradac — Međugorje — Žuržet — D. Studenci, a krajem dana, i sa 4. dalmatinskom brigadom kod Crvenog Grma. Ne znajući kakva je panika zahvatila ustaški 9. zdrug, 12. brigada nije nastavila gonjenje, nego je, smatrajući rizikom dalje nastupanje preko Čitluka prema Mostaru, prema Ljubuškom (u kome se branilo manje od dva bataljona ustaša)60 orijentisala i svoj Treći bataljon. Prema njemu se sada, pored glavnine Hercegovačke brigade narodne odbrane, nalazila i 4. dalmatinska, te dva bataljona 3. dalmatinske brigade.61 Noć 3/4. je protekla u povezivanju jedinica i organizaciji napada za oslobođenje Ljubuškog. Prvi prodor u grad, koji su preko Humca ujutro izvršili dijelovi 4. brigade, ustaše su uspjele da lokalizuju i povrate položaje, ali ne i napad po jednog bataljona 12. brigade i Brigade narodne odbrane; položaji 2. ustaškog bataljona kod Vučića i Ligeta zauzeti su oko 14 sati. Uočivši da od Međugorja nastupa još jedan bataljon 12. brigade i da pritisak od Vitine sve više jača, sa padom mraka ustaše su se neopaženo izvukle iz gotovo potpunog okruženja. U Ljubuškom su ostavili dvije haubice (sa kojih su skinuli zatvarače i nišanske sprave) i u toku noći, bez teškoća, odstupile pravcem Humac — Lipno — Hamzići, — Čerin — Trtla pl. — Jare — Uzarići — Lištica. Tako je poslije sedam dana i Ljubuški, 4. februara u 20 sati, ponovo oslobođen. Ovog puta definitivno. Uočivši da se neprijatelj izvukao iz borbenog dodira, i glavnina 12. brigade se pomjerila unaprijed i, istog dana, u popodnevnim satima oslobodila Čitluk. Konačno oslobođenje Ljubuškog i Čitluka oslobodilo je snage za gonjenje neprijatelja prema polaznim položajima, ali — ono nije preduzeto dovoljnim snagama. Kasnilo se čitava dva dana i — u njemu je učestvovala samo 12. hercegovačka brigada. Neprijatelj je, međutim, bio izmakao, pa je ona do Dobrog Sela nastupala bez dodira sa njim.62
(Nastaviće se...)
Постови
